Geschiedenis

Romaanse stijl

De kerk is begonnen als rooms-katholieke kerk – meer smaken waren er toen nog niet – en was gewijd aan Maria. Het is een schoolvoorbeeld van de Romaanse bouwstijl. In de westgevel is dat het meest herkenbaar in vier spaarvelden, aan de bovenzijde afgerond met vier rondboogjes. In de beginperiode was er een koorgedeelte van zes bij negen meter, dat plaats bood aan alle leden van het kapittel. Zij zaten in een halve kring op banken tegen de buitenmuren. Dit romaanse koor is later vervangen door een gotisch koor (meer puntige vormen, spitsbogen, hogere ramen) dat hoger was dan het schip van de kerk.

Op het tweede plan

Het Mariakerkje – ook wel Onze Lieve Vrouwekerk genoemd - raakte rond 1268 op het tweede plan. In die periode werd een nieuwe, veel grotere kerk gebouwd op de Markt: de Sint-Petruskerk. Het kerkje aan het Vrijthof bleef kennelijk wel in gebruik en werd vanaf die tijd als ‘kapel’ aangeduid. Eind dertiende eeuw krijgt het kerkje een nieuwe houten kapconstructie, die nu volledig in het zicht is. Nog meer dan de helft van de eikenhouten gespannen dateert nog uit die periode.

Boterwaag

Als de protestanten het in Brabant voor het zeggen krijgen, heeft dat ook gevolgen voor het gebruik van de kerkgebouwen in Oirschot. De protestanten gebruiken – hoe klein in getal ook – de grote Petruskerk. Het wordt de rooms-katholieken zelfs niet toegestaan het kleine kerkje aan het Vrijthof te gebruiken. In 1648 wordt vergunning aangevraagd voor gebruik als boterwaag: op marktdagen blijft de boter lekker koel tussen de dikke muren. Vandaar de ‘bijnaam’ Boterkerkje.

Hervormd kerkje    

In 1799 wordt op basis van een telling het besluit genomen dat de grote Petruskerk terug moet naar de rooms-katholieke gemeenschap. De kleine kerk wordt toegewezen aan de ‘hervormden’. Zij nemen het kerkje na herstelwerkzaamheden in 1800 in gebruik. In 1804 schaffen ze het huidige pijporgel aan (in 1751 gebouwd door de Middelburgse orgelbouwer Ludovicus de Backer). In 1880 wordt het grote, gothische koor wegens bouwvalligheid afgebroken.

Restauratie

In 1960/1961 vindt een grote restauratie plaats waarbij het oorspronkelijke romaanse karakter zoveel mogelijk wordt hersteld. Tot ongeveer 2015 zijn er nog elke zondag kerkdiensten van de Protestantse gemeente Best, Oirschot en de Beerzen, maar het zwaartepunt van de kerkelijke activiteiten ligt dan al lang in Best. Nu wordt de kerk nog slechts incidenteel voor kerkdiensten van de protestantse gemeente gebruikt.